Faculty of Philology

Γ. Κούζας (Α-I)- Μ. Καπλάνογλου (K-Ξ) - Β. Χρυσανθοπούλου (Ο-Ω)

Αντικείμενο του μαθήματος είναι ο λαϊκός πολιτισμός ως μία ιδιαίτερη μορφή δημιουργίας ενός λαού (δηλαδή μιας οποιαδήποτε ομάδας ανθρώπων που μοιράζεται έναν τουλάχιστον κοινό συνδετικό παράγοντα, που μπορεί να είναι η εθνικότητα, η θρησκεία, το επάγγελμα, η συγγένεια κ.ά.). Ο λαϊκός πολιτισμός αναφέρεται σε αρκετές εκατοντάδες μορφές ή είδη που περιλαμβάνουν το μύθο, το παραμύθι, το θρύλο, το τραγούδι, την παροιμία, το αίνιγμα, το χορό, τα έθιμα, τις δοξασίες, τα παιχνίδια, τις χειρονομίες, τη διατροφή, την ενδυμασία κ.ά. Η προσέγγισή μας λαμβάνει υπόψη την συνολική ιστορία ζωής του λαϊκού πολιτισμού, από την ανακάλυψη και τον ορισμό του, την έρευνα πεδίου, τη διατήρηση και την ανάλυσή του έως τη δεύτερη ζωή του: την ανακύκλωση και την εφαρμογή του, την αναβίωση και την εμπορική χρήση του, τις πολιτισμικές και πολιτικές λειτουργίες του, τη σχέση του με τις εθνικές, κοινωνικές και τοπικές ταυτότητες.

Το μάθημα διαρθρώνεται σε δύο ενότητες εξετάζοντας τα ακόλουθα θέματα και καλύπτοντας τη θεωρία, μεθοδολογία και το περιεχόμενο των σπουδών στη Λαογραφία σε εισαγωγικό επίπεδο: Α΄ ενότητα. Στην πρώτη ενότητα, γίνεται μια εισαγωγή στις βασικές μεθοδολογικές και θεωρητικές προσεγγίσεις της λαογραφικής επιστήμης. Υποενότητες: 1. Γενική ιστορική εισαγωγή στη σπουδή της Λαογραφίας. 2. Ονοματοθεσία της επιστήμης. 3. Ορισμός και περιεχόμενο της Λαογραφίας. 4. Θέματα Παραδοσιακής Λαογραφίας. 5. Θέματα Νεωτερικής ή Σύγχρονης Λαογραφίας. 6. Επιστημονικοί κλάδοι της Λαογραφίας. 7. Μεθοδολογία της Λαογραφίας. Επιτόπια έρευνα και μελέτη λαογραφικών θεμάτων. 8. Σύντομη αναδρομή στην ιστορία της Λαογραφίας. 9. Η Λαογραφία και οι συγγενείς επιστήμες. 10. Η επιστημονική θεμελίωση των λαογραφικών σπουδών. 11. Σύγχρονες θεωρητικές κατευθύνσεις της λαογραφικής επιστήμης. 12. Η επιστήμη της Λαογραφίας στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τις Η.Π.Α. 13. Παιδευτική σημασία της Λαογραφίας. 14. Η Λαογραφία και ο Έλληνας εκπαιδευτικός. 15. Έρευνα και σπουδή λαογραφικών κειμένων. 16. Λαογραφικά ιδρύματα και μουσεία. 17. Βιβλιογραφικά θέματα της Ελληνικής Λαογραφίας. 18. Βιβλιογραφικός οδηγός.

Β΄ ενότητα. Στη δεύτερη ενότητα εξετάζονται οι μορφές οργάνωσης της παραδοσιακής κοινωνίας, οι σημαντικότερες μορφές του λαϊκού πολιτισμού και ο ρόλος τους στη ζωή τόσο των παραδοσιακών όσο και των σύγχρονων κοινωνιών. Υποενότητες: 1. Οικογένεια και ευρύτερες ομάδες (Βασικές έννοιες, μορφές της παραδοσιακής οικογένειας στην Ελλάδα, σύμβολα και τελετουργίες). 2. Η κοινότητα. 3. Αγροτική ζωή: μέσα παραγωγής. 4. Μορφές οργάνωσης της εργασίας και παραδοσιακά επαγγέλματα. 5. Έθιμα του κύκλου της ζωής. 5. Λαϊκή πίστη και λατρεία, ευετηρικά δρώμενα, γιορτές του χειμώνα, της άνοιξης, του καλοκαιριού και του φθινοπώρου. 6. Λαϊκή Τέχνη – Προφορική λογοτεχνία και τα είδη της Οι φοιτητές αξιολογούνται με τελική γραπτή εξέταση. Έχουν την επιλογή να υποβάλουν εργασίες με θέμα τη συλλογή πρωτογενούς λαογραφικού υλικού προερχόμενου από επιτόπια έρευνα, ενισχύοντας τον βαθμό τους ανάλογα με την ποιότητα της υποβαλλόμενης εργασίας (προαιρετικά). Επιλεγμένες εργασίες συλλογής πρωτογενούς λαογραφικού υλικού κατατίθενται στο Αρχείο Χειρογράφων του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας και αποτελούν τμήμα του Λαογραφικού Μουσείου και Αρχείου το Τμήματος Φιλολογίας προς ερευνητική χρήση.

Μ. Καπλάνογλου

Η Φιλολογική Λαογραφία είναι κλάδος της λαογραφικής επιστήμης που μελετά τα είδη της λαϊκής λογοτεχνίας σε σχέση με την κοινωνική ζωή, τους φορείς και τις λαϊκές ομάδες δημιουργίας τους.

Στο μάθημα θα εξετάσουμε αρκετά από τα είδη αυτά, στις παραδοσιακές και τις σύγχρονες εκφάνσεις τους, όπως τα παρακάτω: 1. Μύθοι ζώων. 2. Λαϊκό παραμύθι. 3. Παράδοση (θρύλος). 4. Ευτράπελες διηγήσεις (αστεία και ανέκδοτα). 5. Δημοτικό τραγούδι. 6. Παροιμία. 7. Αίνιγμα. 8. Επωδή. 9. Αυτοβιογραφική διήγηση. 10. Θέατρο σκιών. 11. Ρεμπέτικο τραγούδι. 12. Έντυπη λαϊκή ποίηση. 13. Παραλογοτεχνία.

Επίσης, στο πλαίσιο του μαθήματος, θα παρακολουθήσουμε τις σχέσεις Λαογραφίας και Λογοτεχνίας, με έμφαση στους εκπροσώπους της νεοελληνικής λογοτεχνίας που αξιοποίησαν στοιχεία της λαϊκής λογοτεχνίας. Πιο συγκεκριμένα θα δούμε το πέρασμα θεμάτων της ζωής και του λαϊκού πολιτισμού στο επίπεδο της λογοτεχνικής μετάπλασης, και της λειτουργίας τους στα έργα παλαιότερων και σύγχρονων λογοτεχνών.

Τέλος θα εξετάσουμε τους σύγχρονους μετασχηματισμούς των ειδών της λαϊκής λογοτεχνίας σε σχέση με τις κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές στον αστικό και τον αγροτικό χώρο, την κλιματική κρίση και την επίδραση του διαδικτύου.

Το μάθημα περιλαμβάνει και την εξέταση των ποιοτικών μεθόδων έρευνας στο πλαίσιο της λαογραφικής επιστήμης, και δίνει τη δυνατότητα στους φοιτητές να εκπονήσουν (προαιρετικά) εργασίες για τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού από το πεδίο καθώς και πρακτικών ασκήσεων επιτόπιας έρευνας.

Β. Χρυσανθοπούλου - Γ. Κούζας

Το μάθημα αυτό εισάγει τους φοιτητές στη μελέτη και ανάλυση διαφόρων όψεων της οργάνωσης της ελληνικής κοινωνίας και του λαϊκού της πολιτισμού. Παρουσιάζονται και συζητούνται στην τάξη θεωρίες, θέματα και παραδείγματα προερχόμενα από την ελληνική αστική και αγροτική κοινωνία και από την ελληνική διασπορά. Μελετώνται κοινωνικές και πολιτισμικές εκφάνσεις της ζωής στην Ελλάδα και στην ελληνική διασπορά και εισάγονται οι φοιτητές και οι φοιτήτριες στις σύγχρονες μεθοδολογικές προσεγγίσεις της λαογραφίας (για παράδειγμα, την κοινωνικο-ιστορική, την ολιστική, την πολυτοπική και τη συγκριτική μέθοδο έρευνας των φαινομένων του λαϊκού πολιτισμού), στον διεπιστημονικό της διάλογο με τις όμορές της κοινωνικές επιστήμες.

Ειδικότερα, το μάθημα εξετάζει τις υλικές, κοινωνικές και συμβολικές διαστάσεις της μνήμης και της ταυτότητας διαφόρων τοπικών ομάδων στην Ελλάδα και στην ελληνική διασπορά, εστιάζοντας σε έθιμα και τελετουργίες του κύκλου της ζωής και του κύκλου του χρόνου, όσον αφορά στις αξίες, τις πρακτικές και τα σύμβολά τους. Επίσης, προσεγγίζονται ορισμένα σύγχρονα κοινωνικά και οικονομικά φαινόμενα του ελληνικού αστικού χώρου (π.χ. δημόσιο τελετουργικό, παρελάσεις και εορταστικές εκδηλώσεις, σύγχρονες επαγγελματικές μορφές και συσσωματώσεις), και αναλύεται η δράση και η οργάνωση διαφόρων κοινωνικών ομάδων στη σύγχρονη πόλη στην Ελλάδα και στην ελληνική διασπορά. Ιδιαίτερα διερευνάται ο τρόπος συγκρότησης της συλλογικής (κοινοτικής, λαϊκής) μνήμης και η μεταβίβασή της ως πολιτιστικής κληρονομιάς (heritage) από μια γενιά στις επόμενες στο περιβάλλον της ζωντανής διαπροσωπικής επικοινωνίας (αφήγηση, τελετουργία, π.χ. αναμνηστήριες τελετές) αλλά και στο διαδίκτυο (νέα προφορικότητα) στην περίπτωση της ελληνικής διασποράς. Το μάθημα εμπλουτίζεται με προβολές υλικού από επιτόπιες εθνογραφικές έρευνες στην Ελλάδα και στην διασπορά της, με ομιλίες προσκεκλημένων επιστημόνων και με επισκέψεις σε μουσεία ή άλλους χώρους λαογραφικού ενδιαφέροντος.

Οι φοιτητές αξιολογούνται με τελική γραπτή εξέταση. Προαιρετικά μπορούν να ενισχύσουν τον βαθμό τους με υποβολή ερευνητικής εργασίας βασισμένης σε πρωτογενές, βιβλιογραφικό ή/και αρχειακό υλικό. Μέσα στα πλαίσια της εκπόνησης των εργασιών αυτών δίνεται η δυνατότητα παρακολούθησης ειδικών σεμιναρίων για τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού από το πεδίο της έρευνας μέσω συνεντεύξεων/ αφηγήσεων ζωής ή προσωπικής εμπειρίας, καθώς και πρακτικών ασκήσεων επιτόπιας έρευνας, ώστε οι φοιτητές να κατανοήσουν καλύτερα τη μέθοδο εργασίας και έρευνας στο εθνογραφικό πεδίο. Επιλεγμένες εργασίες συλλογής πρωτογενούς λαογραφικού υλικού προερχόμενου από επιτόπια έρευνα και συνεντεύξεις/αφηγήσεις ζωής κατατίθενται στο Αρχείο Χειρογράφων και στο Αρχείο Αφηγήσεων Ζωής Μεταναστών, Προσφύγων και Ελλήνων της Διασποράς του Λαογραφικού Μουσείου και Αρχείου του Τμήματος Φιλολογίας, προς ερευνητική χρήση.

Β. Χρυσανθοπούλου

Βασικός σκοπός του μαθήματος είναι να παράσχει στους φοιτητές και τις φοιτήτριες εξειδικευμένες γνώσεις πάνω στη θεωρία, τη μεθοδολογία και τις σύγχρονες θεματικές της Νεωτερικής Λαογραφίας. Ο λαϊκός πολιτισμός, παραδοσιακός και σύγχρονος, αποτελεί βασικό στοιχείο και υπόβαθρο της καθημερινότητας και της ζωής, γενικότερα, των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Η Λαογραφία μελετά την κοινωνική και πολιτισμική ζωή των ομάδων με αναφορά στο σήμερα, αντλώντας γνώση και ερμηνείες από το παρελθόν και από τις αναγκαιότητες και συγκυρίες του παρόντος τους. Στο μάθημα αυτό διερευνάται ο δυναμικός χαρακτήρας του λαϊκού πολιτισμού, με έμφαση τόσο στην παράδοση όσο και στους σύγχρονους μετασχηματισμούς του στο πλαίσιο της διεθνοποίησης και της παγκοσμιοποίησης των πολιτισμικών ροών και των κοινωνικών φαινομένων. Ειδικότερα, σκοπός του μαθήματος είναι η μελέτη της Λαογραφίας με ανανεωμένη και διευρυμένη θεωρία, θεματολογία και μεθοδολογία, όπως νοείται και εφαρμόζεται η επιστήμη αυτή σήμερα στην Ελλάδα και διεθνώς, στη διεπιστημονική συνεργασία της και με άλλες συγγενείς ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες.

Ως προς το σκέλος της θεωρίας και της μεθοδολογίας, το μάθημα εστιάζει στην έννοια της νεωτερικότητας σε σχέση με την έννοια της παράδοσης, και στις εκφάνσεις της νεωτερικότητας όσον αφορά στον λαϊκό πολιτισμό στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Διερευνούμε τους κλάδους της Αστικής και της Νεωτερικής Λαογραφίας, εστιάζοντας στην ιστορία της επιστήμης της Λαογραφίας από τις απαρχές της έως σήμερα στην Ελλάδα και διεθνώς. Εστιάζοντας στο έργο των νεότερων λαογράφων, προσεγγίζουμε τις νεωτερικές κατευθύνσεις της σύγχρονης, της αστικής και της κοινωνικής λαογραφίας από την δεκαετία του 1960 έως σήμερα. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες εισάγονται στις σημαντικές και επίκαιρες έννοιες της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς (intangible cultural heritage), του φολκλορισμού (folklorism) και της φολκλοροποίησης (folklorization), της δημόσιας λαογραφίας (public folklore), και της πολιτιστικής πολιτικής και διαχείρισης (cultural policy, cultural management). Οι έννοιες αυτές συνδέονται άμεσα με την επιστήμη της Λαογραφίας, με την συγκρότηση των φοιτητών ως πολιτών και με την πολιτισμική αειφορία των σύγχρονων κοινωνιών. Όσον αφορά στη μεθοδολογία, μέσα από την χρήση εποπτικού υλικού και επισκέψεων σε μουσεία και άλλους χώρους λαογραφικού ενδιαφέροντος οι φοιτητές και οι φοιτήτριες μυούνται στις σύγχρονες μεθόδους της επιτόπιας έρευνας στον αστικό και στον διαδικτυακό χώρο (για παράδειγμα, στην πολυτοπική, την αρχειακή και την μουσειολογική εθνογραφική μέθοδο) παράλληλα με τις κλασικές εθνογραφικές μεθόδους της επιτόπιας έρευνας, της διεξαγωγής συνεντεύξεων και της καταγραφής αφηγήσεων ζωής και προσωπικής εμπειρίας.

Το μάθημα περιλαμβάνει τις εξής θεματικές: Σύγχρονες κοινωνικές δομές και εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού στην πόλη και στην επαρχία στον κύκλο του χρόνου. Ειδικότερα, αναφερόμαστε σε θρησκευτικές και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις στον αστικό χώρο στην Ελλάδα και στην ελληνική διασπορά. Εξετάζουμε την καθημερινότητα στον αστικό και στον περιαστικό χώρο: Τον δρόμο, τη γειτονιά, την πλατεία, το πανηγύρι, τη λαϊκή αγορά και το παζάρι στον αστικό και στον περιαστικό και επαρχιακό χώρο. Διερευνούμε θέματα που αφορούν στην κατανάλωση, στην επαγγελματική ζωή στην πόλη και στην ύπαιθρο σήμερα. Επίσης, μελετάμε τις σύγχρονες μορφές έντεχνου λαϊκού λόγου, όπως είναι οι μαντινάδες, οι αστικοί θρύλοι, οι φήμες και οι διαδόσεις. Εστιάζουμε στη νέα προφορικότητα των έντυπων και των διαδικτυακών πηγών και στη σημασία τους για τον σύγχρονο λαϊκό πολιτισμό (για παράδειγμα, στις εφημερίδες, στα περιοδικά, στις αφίσες, στις ιστοσελίδες και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης).

Οι φοιτητές αξιολογούνται με τελική γραπτή εξέταση. Προαιρετικά μπορούν να ενισχύσουν τον βαθμό τους με υποβολή ερευνητικής εργασίας βασισμένης σε πρωτογενές, βιβλιογραφικό ή/και αρχειακό υλικό. Μέσα στα πλαίσια της εκπόνησης των εργασιών αυτών δίνεται η δυνατότητα παρακολούθησης ειδικών σεμιναρίων για τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού από το πεδίο της έρευνας μέσω συνεντεύξεων/ αφηγήσεων ζωής ή προσωπικής εμπειρίας, καθώς και πρακτικών ασκήσεων επιτόπιας έρευνας, ώστε οι φοιτητές να κατανοήσουν καλύτερα τη μέθοδο εργασίας και έρευνας στο εθνογραφικό πεδίο. Επιλεγμένες εργασίες συλλογής πρωτογενούς λαογραφικού υλικού προερχόμενου από επιτόπια έρευνα και συνεντεύξεις/αφηγήσεις ζωής κατατίθενται στο Αρχείο Χειρογράφων και στο Αρχείο Αφηγήσεων Ζωής Μεταναστών, Προσφύγων και Ελλήνων της Διασποράς του Λαογραφικού Μουσείου και Αρχείου του Τμήματος Φιλολογίας, προς ερευνητική χρήση.

Μ. Καπλάνογλου - Γ. Κούζας

Το μάθημα της Συγκριτικής Λαογραφίας έχει ως αφετηρία τη θέση ότι ο λαϊκός πολιτισμός δεν είναι μόνο κατάλοιπα ενός μακρινού παρελθόντος αλλά μια ζωντανή διαδικασία στο σήμερα που σχετίζεται με ευρύτερες κοινωνικές ομάδες σε όλο τον κόσμο. Θα εξετάσουμε συγκριτικά πώς διαφορετικοί λαοί διαχειρίζονται και σημασιοδοτούν το ίδιο έθιμο, μύθο, παραμύθι, θρύλο, αστείο ή παιχνίδι.

Το μάθημα σε ένα πρώτο επίπεδο περιλαμβάνει μια επισκόπηση της λαϊκής λογοτεχνίας συγκρίνοντας παραδείγματα από το διεθνή χώρο. Κυρίως εξετάζονται οι ιστορικές συνθήκες διαμόρφωσης του κοινού και του διαφορετικού στους πολιτισμούς των ευρωπαϊκών λαών, με έμφαση στους λαούς της Ν.Α. Ευρώπης στους νεώτερους χρόνους και τη σύγχρονη εποχή. Ειδικότερα αναλύονται:

Α. Οι βασικές λαογραφικές έννοιες και αρχές της συγκριτικής μεθόδου.

Β. Τα βασικά είδη της λαϊκής λογοτεχνίας: το παραμύθι, το τραγούδι, το αίνιγμα, την παροιμία καθώς και μορφές λόγου και παιχνιδιού των παιδιών. Μέσα από τη μελέτη κειμένων, εικονογραφικού, φωτογραφικού και ηχητικού υλικού, θα εξετάσουμε τη χρήση της παράδοσης σε διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια, π.χ. πώς ακούγεται μια παροιμία στον καθημερινό λόγο ή πώς λειτουργεί ένα παιδικό τραγούδι στην ανατροφή των παιδιών.

Γ. Επίσης, θα εξετάσουμε στο μάθημα έθιμα, τελετουργίες και άλλες συμβολικές πράξεις που λαμβάνουν χώρα στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες θα μπορέσουν να εκπονήσουν ενισχυτικές εργασίες για διάφορες όψεις της κοινωνικής ζωής ή της λαϊκής λογοτεχνίας.

Μ. Καπλάνογλου – Γ. Κούζας

Αντικείμενο του μαθήματος είναι το λαϊκό παραμύθι ως είδος της προφορικής λογοτεχνίας, υπό την οπτική της επιστήμης της λαογραφίας. Θα γνωρίσουμε:

α) το λαϊκό παραμύθι, τα θέματα τα μοτίβα και τα χαρακτηριστικά του, σε σχέση και με άλλα είδη της πεζής προφορικής αφήγησης. Θα αναφερθούμε στις κυριότερες διεθνείς θεωρήσεις του παραμυθιού από την επιστήμη της λαογραφίας, την τυπολογία και τα χαρακτηριστικά του παραμυθιού και τις σχέσεις των παραμυθιών διαφορετικών λαών.

β) Ειδικότερα, θα μας απασχολήσει το ελληνικό λαϊκό παραμύθι και οι σχέσεις του με τα παραμύθια του ευρύτερου ευρωπαϊκού και μεσογειακού χώρου· η κοινωνική ιστορία του λαϊκού παραμυθιού στην Ελλάδα, οι λαϊκοί παραμυθάδες και ο κοινωνικός ρόλος του παραμυθιού στο παρελθόν αλλά και στο σήμερα, σε τοπικές κοινωνίες όπου η αφήγηση είναι μια ζωντανή παράδοση.

γ) τις βασικές μεθοδολογικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις του λαϊκού παραμυθιού (ιστορικές, ψυχολογικές, ανθρωπολογικές, φιλολογικές).

δ) τις δυνατότητες αξιοποίησης του λαϊκού παραμυθιού στην εκπαιδευτική διαδικασία με στόχους: την αισθητική και ψυχολογική ανάπτυξη του νέου ατόμου, και την οικοδόμση πολιτισμικών γεφυρών στο σχολικό πρόγραμμα.

ε) Τέλος, θα μας απασχολήσουν η λειτουργία του παραμυθιού στη σύγχρονη εποχή, καθώς το παραμύθι περνάει στη λογοτεχνία, στον κινηματογράφο, στη διαφήμιση και εντάσσεται σε διαφοροποιημένα συστήματα αξιών. Θα παρακολουθήσουμε έργα από διαφορετικές χώρες και κινηματογραφικές σχολές και θα τα σχολιάσουμε.

 Θα υπάρχει η δυνατότητα (προαιρετικά) εκπόνησης εργασιών με τη μεθοδολογία της επιτόπιας έρευνας (θα γίνει σχετικό σεμινάριο).